In het kader van medische, biologische of agrarische ontwikkelingen wordt onderzoek gedaan naar verschillende ziekteverwekkende micro-organismen. Onderzoek waarvan wordt geschat dat het mogelijk ook gebruikt zou kunnen worden voor de bedreiging van de volksgezondheid, diergezondheid of omgeving, wordt ‘dual-use research’ genoemd.
De term ‘dual-use research’ houdt in dat biologische agentia en kennis op tweeërlei wijze gebruikt kunnen worden. Aan de ene kant zijn veel ziekteverwekkende organismen uiterst belangrijk bij onderzoek en ontwikkeling op medisch, biologisch en agrarisch terrein. Echter, een deel van deze organismen kunnen ook gebruikt worden om biologische wapens te ontwikkelen die een gevaar kunnen vormen voor de volksgezondheid en leefomgeving.
Aan het begrip ‘dual-use research’ kan ‘of concern’ worden toegevoegd. In dat geval is het mogelijk dat de resultaten van een onderzoek direct misbruikt kunnen worden en dat zulk misbruik grote gevolgen heeft. Gevolgen van het misbruik hoeven niet alleen het aantal slachtoffers te betreffen, maar ook grootschalige maatschappelijke ontwrichting.
In opdracht van het ministerie van OCW (Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen) heeft de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW) in 2007 de gedragscode biosecurity opgesteld. Deze gedragscode is gericht op bewustwording van de risico’s van het werken met hoogrisico pathogenen. Daarnaast is eind 2013 het advies rapport ‘Bouwen aan Biosecurity. Beoordelen van dual-use-onderzoek’ verschenen. Deze twee documenten bevatten gedragscodes en richtlijnen voor wetenschappers en organisaties hoe om te gaan met ‘dual-use’ onderzoek.
Gedragscode Biosecurity
De gedragscode Biosecurity is opgesteld door de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW) en is gericht op het voorkomen van misbruik van biologische agentia en toxinen voor het ontwikkelen van biologische wapens.
In opdracht van het ministerie van OCW (Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen) heeft de KNAW de gedragscode Biosecurity op laten stellen door de speciaal daarvoor geformeerde Werkgroep Biosecurity. De code is erop gericht om te voorkomen dat wetenschappelijk onderzoek, of de toepassing daarvan, kan bijdragen aan misbruik van biologische agentia. Hierbij gaat het om bewustwording van medewerkers van de mogelijke risico's van het misbruik van levenswetenschappelijke kennis. De gedragscode is bedoeld voor organisaties, instellingen en bedrijven die werken met of te maken hebben met risicovolle biologische agentia.
In de code staan gedragsregels geformuleerd betreffende:
• Bewustmaking;
• Onderzoek en publicatiebeleid;
• Signalering en waakzaamheid;
• Interne en externe communicatie;
• Toegankelijkheid;
• Verzending en transport.
Meer informatie:
KNAW advies ‘Bouwen aan Biosecurity’
Het KNAW advies ‘Bouwen aan Biosecurity’ is tot stand gekomen naar aanleiding van het H5N1-debat. Een belangrijke aanbeveling uit het advies is dat wetenschappers en veiligheidsdeskundigen in een vroeg stadium met elkaar in gesprek gaan om risico’s af te wegen.
Naar aanleiding van het H5N1-debat heeft de staatssecretaris van OCW (Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen) de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW) advies gevraagd over hoe moet worden omgegaan met dual-use research, oftewel wetenschappelijk onderzoek dat op tweeërlei wijze gebruikt kan worden. Concreet gaat het daarbij om de volgende hoofdvragen:
- Hoe tot een oordeel over dual-use research te komen?
- Door wie tot een oordeel over dual-use research te komen?
Op 1 november 2013 heeft de KNAW een advies afgegeven getiteld ‘Bouwen aan Biosecurity. Beoordelen van dual-use onderzoek’. Het advies stelt dat de primaire verantwoordelijkheid voor het omgaan met mogelijke dual-use-risico’s van onderzoek in de levenswetenschappen bij wetenschappers en partijen in de kennisketen ligt. Adviezen om eventuele maatregelen te nemen dienen beargumenteerd te worden met een verwijzing naar de biologische of fysieke eigenschappen van het object van onderzoek. Daarnaast moet ook worden verwezen naar de mogelijke en voorzienbare maatschappelijke en politieke gevolgen. De KNAW adviseert een Adviescommissie Biosecurity aan te stellen aan wie vraagstukken ten aanzien van mogelijke dual-use aspecten van onderzoek voorgelegd kunnen worden. De overheid heeft in 2015 in een kamerbrief een reactie op dit rapport opgesteld.
Meer informatie:
H5N1 debat
Het H5N1 debat is een voorbeeld waarin de risico's op misbruik van wetenschappelijke kennis uitvoerig aan het licht komen.
De mogelijke risico’s van onderzoek in de levenswetenschappen werden in 2012 wereldnieuws toen een Rotterdamse onderzoeksgroep wilde publiceren over mutaties waardoor het influenza A H5N1-virus (vogelgriepvirus) luchtoverdraagbaar werd tussen zoogdieren. De Amerikaanse National Science Advisory Board for Biosecurity adviseerde het artikel niet volledig te publiceren. Kennis en informatie die mogelijk misbruikt zou kunnen worden voor het opzettelijk ontwikkelen of verspreiden van de betreffende H5N1-varianten moest worden weggelaten. De Nederlandse overheid stelde dat voor publicatie van het artikel een exportvergunning moest worden aangevraagd in het kader van de Europese Verordening voor export van dual-use goederen (EG nr. 428/2009, vervangen door 2021/821). Deze Europese Verordening stelt dat lidstaten van de Europese Unie een controlesysteem moeten inrichten ter voorkoming van de verspreiding van onder meer biologische wapens. In dit geval betrof het de export van kennis en onderzoeksresultaten over het vogelgriepvirus, in de vorm van een publicatie. Nadat deze vergunning was verleend, verscheen de publicatie juni 2012 in Science. De onderzoeksgroep diende een beroep in tegen de verplichting een exportvergunning aan te vragen. In een bijlage van de verordening wordt namelijk bepaald dat vergunningsregelingen niet gelden voor ‘fundamenteel wetenschappelijk onderzoek’ en voor ‘overdracht van technologie’. De rechter oordeelde dat de onderzoeksgroep met het onderzoek heeft aangetoond dat het mogelijk is om het desbetreffende virus via de lucht overdraagbaar te maken. Dit is volgens de rechtbank gericht op het realiseren van een praktisch doel en kan in verband worden gebracht met de verspreiding van biologische wapens.